يان شونكماير (Jan Svankmajer) کارگردان انیمیشن سوررئالیست یکی از برجسته ترین فیلمسازان سه دهه اخیر بوده است. مجله فیلم معتبر فرانسوی Positif وی و انیماتور روسی مشهور Yuri Norstein را “غولهای معاصر عرصه فیلم” می داند. جولین پیتلی منتقد فیلم انگلیسی شونکمایر را در کنار جان لنیکا و والرین بروزیک “یکی از انیماتورهای کلیدی اروپای شرقی از زمان جنگ” می خواند. این هنرمند چک چهارم سپتامبر ۱۹۳۴ در پراگ متولد شد. شهرت او به خاطر طرحها و انیمیشن های سورئالش است که تاثیر عظیمی روی دیگر هنرمندان مانند تیم برتون، Terry Gilliam و برادران Quay و بسیاری دیگر داشته است. کارهای وی بارها در مسابقات بین المللی بزرگ از جمله آنسي، برلین، کن، منهايم، تورنتو و ابرهاسن به نمایش درآمده و بیش از ۳۰ جایزه دریافت کرده است.

شونکمایر در طول چند دهه احترام ویژه ای را به خاطر استفاده ممتاز از استاپ موشن و توانایی اش در ساخت تصاویر سوررئال، ترسناک و گاهاً خنده دار، کسب کرده است.

ویژگی کارهای او اغلب صداهای اغراق شده و جلوه های صوتی عجیب در سکانس های غذا خوردن است. فیلمهایش اغلب شامل اشیای بی جانی است که با استاپ موشن جان گرفته اند. بسیاری از فیلمهایش با خمیر ساخته شده اند که استاپ موشن خميري (claymation ) نامیده می شوند. در فیلمهایش غذا سوژه و رسانه محبوب است. با وجود تصاویر استاپ موشن در بسیاری از کارهایش، فیلمهای اخیر وی بیشتر از انیمیشن شامل صحنه های زنده هستند. بسیاری از فیلمهایش مانند فیلم کوتاه Down to the Cellar از دید یک کودک ساخته شده اند در حالیکه طبیعت واقعاً آزاردهنده و حتی پرخاشگری دارند.

امروزه او یکی از تجلیل شده ترین انیماتورهای دنیاست.

بیوگرافی:

نخستین تاثیر روی آینده هنری وی، نمایش عروسکی کریسمس بود که شونكماير در کودکی ارائه داد. او در کالج Applied Arts در پراگ و بعدها در قسمت عروسک سازی آکادمی هنرهای نمایش پراگ تحصیل کرد. در ۱۹۵۸ او در ساخت فیلم دکتر فاوست ساخته Emil Radok همکاری کرد و سپس شروع به کار برای تئاتر سمافر پراگ کرد که در آنجا Theatre of Masks را تاسیس کرد. پس از آن به تئاتر Laterna Magica رفت و همکاریش با رادوک را از سر گرفت. انعکاس این تجربه تئاتری در اولین فیلم شوانکمایر The Last Trick که در ۱۹۶۴ اکران شد را می توان دید. وی تحت تاثیر وراتیسلاو افنبرگر، تئوریسین، از سبک شخصی کارهای اولیه اش به سمت سوررئالیسم کلاسیک رفت که آن را در اولین فیلمش The Garden ساخته ۱۹۶۸ نشان داد و به گروه سورئالیست های چک اسلواکی پیوست.
او با Eva Svankmajerova ، نقاش، نویسنده و سفالگر مشهور ازدواج کرد که در بسیاری از فیلمهایش مانند Faust ، Otesanek و Alice با وی همکاری داشت.

متاسفانه کارهای غنی و عمیق فلسفی و نوآورانه شونکمایر تنها در دایره کوچکی از مخاطبین آگاه و خاص شناخته شده اند. پخش اکثر فیلمهایش در جمهوری چک در دوره کوتاهی بعد از حمله شوروی به چک در ۱۹۶۸ به تعلیق درآمد و در فاصله سالهای ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۹ به شدت محدود بود.

يان شونكماير با وجود اینکه کارهای او در کشورش به صورت رسمی ممنوع نشده بود، امکان فیلمبرداری در استودیوهای چک برای شونکمایر بسیار کم شده بود (چون همگی زیر نظر دولت بودند) به همین دلیل او با مشکلات قابل توجهی به کارش ادامه می داد. مثلاً استودیو فیلم کرتکی پراگ فیلمنامه Down to the Cellar را پس فرستاد و پس از کشمکش های بسیار استودیو فیلم کوتاه براتیسلاو پروژه را پذیرفت. پس از پایان ساخت فیلم دولت چک از فرستادن فیلم به جشنواره ابرهاوسن برای نمایش در بخش مسابقه سرباز زد، گرچه بعد با بی میلی تسلیم شدند. این فیلم برنده جایزه منتقدین این فستیوال شد. در ضمن بسیاری از فیلمنامه هایش درک نشدند و بین سالهای ۱۹۷۱ تا ۱۹۸۹ نقدهای اندکی بر کارهای او در چک چاپ شد، برای مثال در یکی از این موارد نادر که در مجله فیلم Film a doba چاپ شد تنها ۳۳ کلمه به صحبت درباره این فیلمساز پرداخت.

فیلمهای او در خارج از چک هم به همین مقدار نادیده گرفته شدند. تنها پس از تکرار موفقیت هایش در فستیوالهای بین المللی، به ویژه پس از ۱۹۸۳ وقتی فیلم Dimention of Dialogues جوایز بزرگی را از آن خود کرد، درهای کشورهای اروپایی مانند انگلیس و فرانسه به روی فیلمساز باز شد. فیلمهایش به نمایش درآمدند و گاها در تلویزیون پخش شدند. مستندی از این هنرمند نیز در بریتانیا در سال ۱۹۸۴ ساخته شد.

با وجود موفقیت شونکمایر در اروپای غربی کارهایش در آمریکای شمالی ناشناخته ماند. اسم شونکمایر حتی برای مخاطبین بسیار آگاه و مورخین بسیار حرفه ای فیلم ناآشنا بود. فقط فیلم بلند آلیس (۱۹۸۸) به چند شهر بزرگ آمریکا و کانادا راه یافت هرچند که مثلاً در تورنتو فیلم فقط چند بار اکران شد، تبلیغات روزنامه ها اشاره ای به کارها و سبک خالق آن نکردند و به همین دلیل در گیشه ناموفق بود و به سرعت از روی پرده سینما ناپدید شد. فیلمهای کوتاه او نه در سینما و نه در تلویزیون نمایش داده نشدند.

این هنرمند بیشتر از تاثیرات زیباشناسی اثرش، ترکیب آن، رنگ، شکل، بافت و طبیعت آن بیننده را مخاطب قرار می دهد. بخش روایی در کارهای شونکمایر (اگر اصلا وجود داشته باشد) معمولاً نسبت به اجزای بصری فرعی تر است. مثلاً در اکثر فیلمهایش به جز استثناهایی مانند آلیس و The Garden دیالوگی وجود ندارد. همچنین استفاده اش از موسیقی، غیرمتعارف است. به طرق مختلف این موسیقی با موسیقی دراماتیک تصویری کارتونهای دیزنی شکل متفاوت است. شونکمایر همیشه ارتباط نزدیکی با هنرهای بصری داشته است. پیش از اینکه پیشه فیلمسازی را آغاز کند (۱۹۶۴ – ۱۹۵۸)، بیشتر وقت خود را به طراحی، کلاژ و ساخت اشکال مختلف شکلهای هنری اختصاص می داد.

يان شونكماير تکنیکهای مورد استفاده در فیلمهای او بسیار متنوع است. او از استاپ موشن و فیلم زنده استفاده می کند و ترجیحاً از ترکیب هر دو استفاده می کند. خود کارگردان چنین می گوید: “من کارتون دوست ندارم و دوست دارم دنیای خیالی ام را وارد واقعیت کنم.”

شونکمایر رسوم عروسک بازی چک را در دو دهه اخیر وسعت بخشیده است. همچنین میراث فیلم عروسکی و انیمیشن تجربی را که توسط Karel Zeman خالق The Fabulous Baron Munchhausen و Jiri Trnka کارگردان A Midsummer Night’s Dream, the Hand دنبال کرد، هرچند تعریف شونکمایر از فیلم عروسکی وسیعتر از Zeman یا Trnka است و بر خلاف روش سنتی و شعرمانند دو هنرمند بالا، این فیلمساز روشهای غریب، تاریک و انتزاعي را کشف می کند.

او همچنین دامنه تکنیکهای ترکیبی (فیلم زنده و انیمیشن)، که او را به Zeman و Trnka وصل می کند را توسعه می بخشد. در فیلم کوتاه The Last Trick of Mr. Schwarcewalled and Mr. Edgar دو شخصیت مجسمه مانند در حقیقت دو هنرپیشه بودند که سر و شانه شان را با ماسکهای چوبی بزرگی پوشانده بودند. در The Coffin Shop عروسکهای دستی صحنه ای را با یک خوک واقعی شریکند. در دون ژوان، هنرپیشه ها به با بندهای خاصی وصل شده و آموزش دیده بودند که به صورت مکانیکی حرکت کنند تا حرکت عروسک های خیمه شب بازی را تداعی کنند و در آلیس، هنرپیشه کوچک در دنیایی از تصاویر انیمیشن زندگی می کند.

بخش زیادی از فلسفه و زیبایی شناسی کارهای شونکمایر با اشاره به تبعیت او از سوررئالیسم قابل شرح است. او از سال ۱۹۶۳ عضو فعال گروه سوررئالیستهای پراگ بوده است. جهت گیری سوررئالیستی شونکمایر عنصر اصلی بسیاری از فیلمهای اوست. او این عناصر را از بسیاری از سوررئالیستهای دیگر مانند ادگار آلن پو، Villiers de l’Isle Adam ، لوئیس کارول، هوراس والپول، لوئیس بونوئل و فدریکو فلینی بیرون می کشد. سمبولیسم و ساختار تصویری او نیز به تشبیهات سوررئالیسم مرتبط است به ویژه آنهایی که در فیلمهای آپارتمان، آلیس و Jabberwocky به کار گرفته شده اند، از جمله برخی جزییات سوررئالیستی مانند حشره بونوئلی، مثلاً در The Last Trick سوسکی مدام از سرهای شخصیت های اصلی بیرون می خزد.

منبع الهام بخش دیگر برای شونکمایر، کارهای کافکا بوده است. وی چنین می گوید: “در تمدن ما رویا، سرچشمه طبیعی تخیل، دایماً مسدود شده است و به جای آن ما پوچی را می یابیم که اولویت را به سیستم علمی و عقلانی ما می دهد.” اشاراتی به پوچی کافکاوار به وفور در Garden تهیه شده در ۱۹۶۸، یافته می شود. روایت فیلم حول مواجهه زیرکانه دو شخصیت مرد است. یکی از آنها مردی مصلحت طلب است که توانسته زندگی مرفهی برای خود فراهم کند، دیگری دوستی قدیمی است که زندگی اش خوب پیش نرفته است. شونکمایر ذات ریاست طلب و شان اجتماعی مرد اول را به زیبایی به تصویر می کشد. حصار دور خانه و باغ وسیع او از زنجیره انسانی تشکیل شده است، آنها دستهای هم را نگه داشته اند و در سکوت دستورات اربابشان را اطاعت می کنند.

در آپارتمان، یک سری حوادث مسخره پشت سر هم رخ می دهند و این حوادث غیرمنتظره مرد جوان را از لذت بردن از آپارتمانش باز می دارند. در پایان فیلم شونکمایر یک استعاره پوچ دیگر و یک تجلیل مستقیم از کافکا به کار می برد. بعد از باز کردن پنجره و دیدن دیوار آجری پشت آن با آن نوشته های حکاکی شده، قهرمان ناامید و بیرون آمده از اوهام اسمش را اضافه می کند: Josef K.

مانیفست شونکمایر، نگرانی از شرایط انسان و سوال راجع به فرهنگ است. طنز سیاه و ادراک پوچی زندگی تجربه تاریخی کشورش و اروپای مرکزی را منعکس می کند. او سعی کرده در کارهایش تعریف معمول از انیمیشن را ورای مفاهیم زیبایی شناسانه محدود دیزنی بسط دهد. بدون شک او هم از نظر فلسفی و هم از نظر سبک جدید پیشرفته اش در این راه موفق بوده است.

آخرين فيلم وي با عنوان Surviving Life در سال ۲۰۱۰ در جشنواره فيلم ونيز به نمايش درآمد. اين فيلم تركيبي ست از انيميشن كات آوت كه بخشهايي از عكسها و فيلم زنده را در برمي گيرد و داستان مرد متاهلي ست كه زندگي دوگانه اي را در دنياي روياها دارد كه در آن با زني ديگر آشنا مي شود. اين فيلم برنده جايزه “شير چك” براي بهترين كارگرداني هنري شد.

پروژه بعديش با عنوان “حشرات” با بودجه اي ۴۰ ميليون دلاري براي سال ۲۰۱۵ آماده اكران خواهد شد.

فيلموگرافي:

فیلمهای بلند:

  • ۲۰۱۰: Surviving Life – Theory and Practice
  • 2005: Lunacy
  • 2000: Little Otik
  • 1996: Conspiration of Pleasure
  • 1994: Faust
  • 1988: Alice

فیلمهای کوتاه:

  • ۱۹۹۲: Food
  • 1990: The Death of Stalinism in Bohemia
  • 1989: Animated Self-Portraits
  • 1989: Flora
  • 1989: Darkness/Light/Darkness
  • 1988: Meat Love
  • 1988: Another Kind of Love
  • 1988: The Male Game – Virile Games
  • 1983: The Pendulum, the Pit and Hope
  • 1983: Down to the Cellar
  • 1982: Dimensions of Dialogue
  • 1980: The Fall of the House of Usher
  • 1979: Castle of Otranto
  • 1972: Leonardo’s Diary
  • 1971: Jabberwocky
  • 1970: The Ossuary
  • 1969: Don Juan
  • 1969: A Quiet Week in the House
  • 1968: Picnic with Weissmann
  • 1968: The Flat
  • 1968: The Garden
  • 1967: Histroria Naturae, Suita
  • 1966: Et Cetera
  • 1966: Punch and Judy – The Coffin Factory and the Lynch House
  • 1965: Johann Sebastian Bach: Fantasy in G minor
  • 1965: A game with Stones
  • 1964: The Last Trick of Mr. Schwarcewalld and Mr. Edgar

لينك ها:

سايت غيررسمي

صفحه AWN

پروفايل IMDb

پروفايل ويكيپيديا